![]()
I dei bratte liane på sørsida av Jøsenfjorden (til venstre) samla husmannen på Oksabåsen fôret til dyra sine. (Teikning av Odd Geir Hadland)
Det fanst ikkje mat igjen i den vesle husmannsstova til dei åtte ungane og foreldra. Husmannen såg ikkje anna råd enn å grava opp setjepotetene som skulle gitt familien mat til vinteren. Så magert var det på husmannsplassen Oksabåsen under Vormeland i Hjelmeland, heiter det i soga. Men ungane vaks opp og var arbeidsviljuge. Ein eller annen velgjerar hjelpte eldste sonen med penger til billett til Amerika.
Der greidde han seg godt. Etter forholdsvis kort tid kom det billett frå Amerika til nestemann i syskenflokken. På denne måten kom dei seg over ein etter ein. Til slutt sat dei utslitne foreldra igjen på husmannsplassen. Men trur du ikkje det blei ei råd for dei også. Dei kom til Amerika og møtte ungane igjen.
Ein sentimental, men lukkeleg end of story.
![]()
Oksebåslia i dag. Det er truleg restene av den gamle husmannstova som ligg i forgrunnen. Her har det også vore ein gammal vedakomfyr. Jone Vormeland frå Klepp eig grunnen og den velstelte hytta.
Den flotte historien kom fram då me rydda i bokhyllene. Boka «Eg veit meg ein fjord» som den pensjonerte læraren Johs. Gill gav ut i 1975 dukka plutseleg opp og dermed fortapte eg meg i den. Forfattaren var frå Jøsenfjorden, men arbeidde som lærar og budde i Stavanger i mange år. Men han gløymde aldri fjorden der han kom frå.
Her er eit utdrag av historien om Oksabåsen slik Johs. Gill skreiv den:
På bråtet på austsida av Tytlandsvika ligg to fjellgardar, Vormeland, tidlegare ein. Til denne garden høyrde og eit nedlagt husmannsplass inn i marka. Denne heiter Oksabåsen. Her budde Erik frå Berget, på nordsida av fjorden, med den store huslyden sin. Det var eit heller lite plass med lite jord og elles lite å slå seg ut på. Hadde dei ei ku og to-tri sauer var det høgda. Men barneflokken var stor, og mange munnar å metta. Verst var det når barna var små. Då måtte mor ty til Helga Vormeland. Helga var hjelpsom og ho hjelpte mange. Ho høyrde til dei haugianarkvinner som det fanst nokre av kring i bygdene som hjelpte fattige og såg til sjuke og gamle.
Verst var det for husmannen i vårknipa, og betre når det hausta på. Då var han fri pliktarbeidet hjå husbonden og kunne berga i hus noko til seg sjølv. Ein slik godversperiode om hausten var kalla husmannssumar. Då var bæra mogne og auren gjekk på gôtet, så mykje matnyttigt kunne hentast heim frå mark og hei.
I Oksabåsen var huslyden stor – åtte born og ofte berre svolten. Ein vår hadde dei sett poteter som skulle vera til hjelp komande vinter, men nokre dagar etter vart svolten så stor at dei måtte gå på åkeren og spa opp potetskorane, koka dei og eta dei opp.
Amerikafeberen var komen til bygdene nå, og den kom også til Oksabåsen. Der gjekk fleire arbeidsviljuge gutar, men pengar til billett vanta. Så vart den eldste hjelpt så han kom seg over. Det første han gjorde då han fekk seg arbeid, var å senda billett til den nest eldste broren, og så gjekk det slag i slag til alle åtte var komne over, og alle fekk arbeid, og tok seg godt til.
Dei gamle sat nå att aleine i det gamle reiret sitt, oppe i åra og utslitne. Kva hadde dei å møta alderdomen med? – Det var’kje ein gong fattigkassen å trøysta seg til då – for å ikkje å nemna alderstrygd. Når dei ikkje vann meir, var det å koma på bygda, med andre ord, dei vart sende kvar sin veg på legd. Kva det vil seia å koma på legd, veit berre dei som har røynt det – .
Så gjekk eit år eller to, og dei to gamle i Oksabåsen hadde roa seg til. Dei hadde ikkje noko ljosare framtidsvoner dei heller. Det kom av og til Amerika-brev, alt gjekk godt for borna, og det var dei glade for.
![]()
Det gamle ekteparet frå Oksabåsen reiste med rutebåten «Haukelid» frå Tøtlandsvik til Stavanger då dei skulle til Amerika, fortel Johs. Gill.
Men så ein dag kom det eit ekstra brev. Dei baud foreldra å koma over. Billettar skulle dei få så snart det kom svar. Det vart så stille - og så våte augo i den gamle stova etter at brevet var lese. Kva skulle dei gjera? Jau, først fór dei til Vormeland for å fortelja – og få råd. Det var ei både vågsam og slitsam reis over til Amerika då. Ikkje berre nokre timar då, nei.
Men enden vart at då dei såg kva som venta her heime, slo dei til. Billettane kom og dag og dato for avreisa vart sett: Først med «Haukelid» frå Tytlandsvik, og så ville det gå etter tur og orden. Den gamle døra i Oksabåsen vart stengt for godt og første kvelden drog dei til Vormeland og natta over der. Helga spurde gamlemora om det var noko ho særleg ynskte seg når ho kom over. «Ja, at eg ennå ein gong får sitja til bords på ein gong med alle åtte borna våre», var svaret. – Så er kort å melda, det fekk ho, både ein og fleire gonger. Heimvende amerikanerar har kunna fortelja at det gjekk Oksabås-folka godt, og at det bur mange ætlingar «der over» den dag i dag.
Dette var historien slik den står i boka.
Men går det an å finna ut meir om familien. Kva er sanning, kva er segn?
Hjelmeland har seinare fått bygdebok med gards- og ættesoge.
Frå Trygve Brandal: Hjelmeland. Gardar og folk.
Under kapitlet om Vormeland står det fylgjande om Oksabåsen. Frå kring 1870 budde det ein stor familie i Oksebåslia. Det var Erik Knutson frå Ramsliå og Brita Askjellsdtr frå Ulladalen. Dei fekk til saman 13 born.
I 1865 var gardbrukarfamilien på Vormeland meir enn sjølvforsynte med mat. Det var nok langt frå at denne husmannsfamilien var det. Dei måtte kjøpa ein heil del mat, og pengar til å betala den med måtte skaffast med lønsarbeid. Korleis dei i det heile klarte å livberga seg her, er uforståeleg. Men dei budde her i over 20 år før dei emigrerte til Amerika.
OKSEBÅSLIÅ
Erik Knutson f. 1839 på Y. Ramsfjell G. 1860 m. Brita Askjellsdtr f. 1841 på Meland, Suldal.
Born: 1. Knut f. 1861. 2. Askjell f. 1863. 3. Johan f. 1866. 5. Johannes f. 1868. 5. Berta f. 1871. 6.Torborg f. 1872. 7. Odd f. 1874. 8. Edvard f. 1876 9. Berdines f. 1878. 10. Andreas f. 1880. 11. Anna Kristine f. 1883. 12. Berta Johanna f. 1886 13. Ola f. 1888.
Brita og Erik budde kring 10 år på Ramslia under Indre Ramsfjell før dei flytta hit. Det er utruleg at ein stor huslyd kunne livberga seg i Oksabåsen. Plassen ligg 3-4 kilometer frå garden.
Jordvegen var ørliten. Til vinterfôr måtte dei mest lita på lyng, beit og skav. Om vintrane skov Erik nede på Almelia og bar skavet opp ein veg som er vanskeleg nok å gå sommarstid. Her sat han og skov attunder ei fjellufs som gav noko livd. Her vart det heitande Erikshidleren.
Heile huslyden emigrerte til Amerika. Korleis det gjekk til, er etter tradisjonen ei solskinnshistorie frå den norske emigrasjonshistoria, som nok ikkje var så vanleg. Eldste sonen fekk hjelp av einkvan til å koma seg over «dammen». Han hjelpte så nestemann over, og slik heldt det fram til alle borna og dei gamle foreldra var samla i Amerika.
![]()
Familien frå Oksabåsen busette seg i Leland i Illinois. Her finn du staden avmerka på det store kontinentet.
Pensjonert politimann Bjarne Jørmeland har lagt ned mykje arbeid med slektsgransking i Ryfylke. Han hadde mykje stoff om husmannsfamilien frå Oksebåslia der det ikkje var åtte ungar, men 13 som voks opp og greidde å komma seg over til Amerika. Og var foreldra så gamle og utslitne då dei drog over til Leland i Illinois?
Kjeldene fortel at Britta og Erik Oksebåslien reiste til Amerika i 1891. Dei tre yngste barna reiste truleg til USA saman med foreldra sine i 1891. Yngstemann Ola, fødd 1888 døde i 1894 i USA.
Dei andre 12 levde i beste velgåande i 1900. Dei blei alle gifte og fekk ungar.
Oksabås-borna har sjølv opplyst når dei emigrerte. Her står fødselsår og året dei opplyser å ha reist frå Norge:
Knut 1861 – 1883, Askjell 1863 – 1882, Johan 1866 - 1884. Han blei amerikansk statsborgar i 1886. Berta 1870 – 1880 (?), Torborg 1872 – 1891. Ho kalla seg Tillie i USA. Odd 1874 – 1890. Edvard 1876 – 1886. Berdines 1878 – 1890. Kalla seg Benny i USA. Andreas 1880 – 1891. Han gifta seg med Marta Karina Sæbø frå Hjelmelandsvågen. Bror hennar var Johan Sæbø som var farfar til Johan Almenningen på Hjelmeland som lever i beste velgåande den dag i dag.
Britta døde i 1912, Leland, Lasalle, 62 år gammal. Erik blei nesten 90 år. Han dødde i Lasalle i 1927. Han hadde 46 oldebarn då han døydde.
Alle ungane frå Oksabåsen reiste til Amerika. Men Bjarne Jørmeland fortel meir: Torborg (kalt Tillie) 1872-1958 reiste faktisk tilbake til Norge. I 1894 i LaSalle county, IL blei ho gift med Jarcob Berner Torson (brukte Osmund som etternavn) 1869-1941. Jacob var fødd på Galta i Rennesøy og hans far Tore hadde tidligere budd på Brathetland i Høle. Så ved folketeljinga i 1900 budde Torborg og Jacob på Brathetland. Dei fekk sju barn i Illinois før dei reiste til Brathetland, men i august 1900 blei sønnen Joseph Tilden Osmund født på denne garden. Alt i 1903 er dei tilbake i Illinois, der dottera Margaret blei fødd. Dei hadde ti barn.
Heime i Jøsenfjorden og Vormedalen var det mange som hugsa den store familien frå Oksabåsen som reiste til Amerika.
Ingvar Bjørnhus frå Vormedalen fortel at Ommund Tøtland frå Tøtland, som var utvandra til Amerika, skreiv heim til kjenningen sin i Vormedalen, Johannes Øvrabø, far til Gunvald Øvrabø, i 1905 eller 1906: Ja, han er gammal nå Erik Okselien, men han har greitt seg bra og er ein holden mann. Johannes Øvrabø hadde tidligare bede han om å helsa til morbror sin. I eit seinare brev kjem beskjeden om at Erik er død.
Bjørnhus stiller seg litt tvilande til om dei åt setjepotetene på Oksabåsen: Åkrane på plassen var små. Setjepotetene var berre skalet som spirene var fest til. Om dei nå grov opp desse skovene og åt dei, kor mange måltid rakk dei til? Og det store spørsmålet er så, kor fekk dei mat resten av året? Det var igrunnen tankelaust å ete opp grøda på den måten.
Det blei uansett ein lukkeleg slutt på soga om husmannsfolket frå Oksabåsen.
Godt helg!
